Το έργο του Κούστα έχει σχολιαστεί από την κριτική, έχει προσδιοριστεί κι
αναλυθεί η ποιότητα της γραφής του και η συγκινησιακή αισθητική κλίµακά του.
Στα 15 χρόνια δράσης του στη χαρακτική κατάφερε να περάσει τα
καλλιτεχνικά σύνορα της Ελλάδας κάνοντας ατοµικές εκθέσεις στο εξωτερικό µε
επιστέγασµα της όλης πετυχηµένης εξόδου του να βραβευτεί το 1991 στη Διεθνή
Τριενάλε Χαρακτικής της Οζάκα στην οποία διαγωνίστηκαν 67 χώρες µε 1748
καλλιτέχνες.
Έχω γράψει πολλές φορές για τη δουλειά του Κούστα, αλλά το ιδιαίτερο που
µε συνδέει µ' αυτήν, είναι που έγραψα πρώτος ιδεοδροµώντας υποστηρικτικά το
ταλέντο του. Την εικαστική του παιδεία την πήρε κοντά στο Γιώργο Σικελιώτη, τον
Τάσο και κυρίως τη Βάσω Κατράκη. Είχε την τύχη να δουλέψει στο εργαστήριό της
και γι αυτό επηρεάστηκε δηµιουργικά στο πρώτο στάδιο του ξεκινήµατός του στην
τέχνη της χαρακτικής. Τον δίδαξε πολλά αυτή η άµεση σχέση µε το εργαστήριο της
Κατράκη. Βοήθησε κι ο ίδιος τον εαυτό του, χαρισµατικός στην πρόσληψη των ιερών
καύσεων της τέχνης. Ό,τι έβλεπαν τα µάτια του το πραγµατοποιούσαν τα πλαστουργά
χέρια του. Έτσι διοχέτευσε εµπνευσµένα το ταλέντο του στις επιδόσεις της
χαρακτικής τέχνης. Την πέτρα την φτιάχνει µόνος του (ευρεσιτεχνία), δεν την
κουβαλάει όπως η Κατράκη από νταµάρι της Κρήτης. Ωστόσο προκύπτει το ίδιο
αρχέτυπο αποτέλεσµα µατιέρας κι αισθητικής.
Κοντά στην Κατράκη µπόρεσε να παρακολουθήσει την τόλµη της να περάσει
τη χαρακτική ανατρεπτικά από το ξύλο στην πέτρα. Από το ξύλο περνώντας στην
πέτρα, προέκυψε η νέα µατιέρα και η αισθητική ως έκφραση και γραφή κι ακόµα
εντυπωσιακότερα η απελευθέρωση του µεγέθους της χαρακτικής, βγάζοντάς την από
την εξάρτηση της τυπογραφίας και της διαφήµισης. Αυτονόµησε αισθητικά το έργο
της χαρακτικής, καθιστώντας το ισότιµο µε το πρωτότυπο έργο της ελαιογραφίας.
Με την απελευθέρωση του µεγέθους (αιώνες άγχος των προηγµένων
κεντροευρωπαϊκών χωρών) η χαρακτική απαλλάχτηκε οριστικά από τον αφορισµό
και κάθετο χαρακτηρισµό «διακοσµητικές εφαρµοσµένες τέχνες». Ο πληθυντικός
αφορά το τετράπλευρο των 4 ειδών τέχνης που συγκροτούν την ταυτότητα εν συνόλω
του χαρακτικού κύκλου δηµιουργίας: την χαρακτική καθαυτή, τη χαλκογραφία, τη
λιθογραφία και τη µεταξοτυπία µε το χέρι.
Αυτονοµήθηκε η χαρακτική και δεν είναι πια πάρεργη ασχολία των
ζωγράφων. Κι αποδείχτηκε παράλληλα πως όταν ένας ζωγράφος κάνει χαρακτική
είναι ανεπαρκής χαράκτης κι ένας χαράκτης ζωγραφίζοντας είναι κάκιστος
ζωγράφος.
Βρισκόµαστε κιόλας στους επικούς βηµατισµούς του 21ου ηλεκτρονικού
αιώνα, γνήσιο τέκνο του ηλεκτρονικού τεχνολογικού πολιτισµού. Η χαρακτική
αποµακρύνθηκε κατά πολύ από τις θέσεις της παραδοσιακής γραφής και τη χρήση
των υλικών, αιώνες ανάλλαχτα. Ξεπεράστηκε κι η παραγωγική διαδικασία του
ανάτυπου έργου, αξιοποιώντας τα νέα δεδοµένα της ηλεκτρονικής τεχνολογίας.
Η Κατράκη έβαλε πρώτη τον πήχη επίδοσης ψηλά, περνώντας τη χαρακτική από το
ξύλο στην πέτρα, αλλά κι ο 21ος ηλεκτρονικός αιώνας τον έβαλε ακόµα ψηλότερα,
εκφραστής των µεταβιοµηχανικών ηλεκτρονικών κοινωνιών. Μια καινούρια έφοδος
της τέχνης, φέρνοντας τα πάνω κάτω.
Ο Κούστας έχει βάλει το δικό του στοίχηµα, να συµβιώσει µε τα νέα
κοινωνικά δεδοµένα στην τέχνη. Γιατί ποιος δεν συγκινείται από τα κατορθώµατα της
ηλεκτρονικής τεχνολογίας, ικανή να παράγει εικόνα χωρίς κατ ανάγκη τη
διαµεσολάβηση της αντικειµενικής πραγµατικότητας; Η τέχνη της χαρακτικής ζει και
λειτουργεί ενοραµατικά στο πως να υπερβεί το φόβο της επιφάνειας, που είναι το
µικρό και το µέγα πεδίο δράσης της. Από την εικόνα (επιφάνεια) µάχεται να
προχωρήσει στο ποιητικό αχανές του χώρου και του χρόνου. Αυτή η ανάγκη
προσδιορίζει και τα µεγέθη της συγκίνησης, της αισθητικής και της γραφής ως
συλλογικό αίσθηµα µορφοπλασίας. Το θέµα ή ο µύθος, κατά τον Αριστοτέλη, έπεται,
αλλά και ποτέ δεν καταργείται.
Απ' την αρχέτυπη αγωνία της γραφής, της αρχιτεκτονηµένης επιφάνειας ή της
εικόνας, περνάει η χαρακτική στο δέος του ποιητικού αισθήµατος, µεταφορέας του ο
εικαστικός λόγος των µορφών, που είναι το όριο της τέχνης κι όχι µόνο της εικόνας.
Κοντά στην Κατράκη ο Κούστας έµαθε να αξιοποιεί µε ποιητική σύνεση τον
εικαστικό ποιητικό λόγο κι επίσης να χρησιµοποιεί µε έµπνευση κι εγκράτεια το
χρώµα της ζωγραφικής στη χαρακτική. Κι οπωσδήποτε κατάλαβε τον πρωτεύοντα
ρόλο του ζωγραφικού σχεδίου στη χαρακτική.
Ο Κούστας ξεπέρασε την εικοσάχρονη ενοχή της χαρακτικής του 1960-80 µε
επικεφαλής τον Κώστα Γραµµατόπουλο, που πέρασε µε ωµό τρόπο το χρώµα της
ζωγραφικής στη χαρακτική και την κατέβασε αισθητικά στο διακοσµητικό και στο
γραφίστικο επίπεδο. Οι νέοι χαρισµατικοί έλληνες χαράκτες καθώς αποχαιρετούν µε
σταθερά βήµατα την παράδοση, καταθέτουν παράλληλα τη νέα αφύπνιση του 21ου
ηλεκτρονικού αιώνα.
Ο Κούστας ήταν τυχερός που βρέθηκε στο µεταίχµιο της αλλαγής βάρδιας
που χωρίζει το χθες από το σήµερα και δεν είναι ανεξήγητη κι απροσδόκητη η
παρουσία του. Έχει τη βάση της στα νέα κοινωνικά δεδοµένα και στις ιδιοµορφίες
του ευφυούς ενστίκτου του.
Εγώ ερµήνευσα πάντα το έργο του µε βάση αυτά τα αντικειµενικά δεδοµένα και το
εξοµολογούµαι ανεπιφύλακτα πως το καινούριο που συµβαίνει στη χαρακτική µε
ενθουσιάζει. Αυτή τη φορά η θεµατολογία του επηρέασε τη γραφή του. Το δείχνει
ευανάγνωστα η ατοµική του έκθεση στην Ελληνοαµερικανική Ένωση.
To θέµα ως αφορµή είναι οι βραχογραφίες κι από αυτή τη θέση οράσεως
κινητοποιεί τα µέσα έκφρασής του. Οι βραχογραφίες, έκφραση του ανθρώπου πριν
5000 και 20000 χρόνια, δηλώνονται ως χαράγµατα πάνω στην πέτρα, αρχέτυπη πηγή
ποιητικού αισθήµατος. Θέλει προικισµένο εικαστικό καλλιτέχνη να υποκινήσει τις
µύχιες διαδικασίες του ποιητικού κενού, του αφηρηµένου και του ιστορικού χρόνου,
που λειτουργεί ως το τέλος της µακράς διαδροµής σαν απόηχος ελεγείων και µνηµική
δέηση στο βιώσιµο παρελθόν σήµερα. Ως τεκµήριο και ιστορική µαρτυρία το
παρελθόν του ανθρώπου χρησιµοποιείται πολλαπλά από την τέχνη ως επικοινωνία,
ιδεολογία, θρησκευτική λατρεία και άλλα, βάζοντας κάθε φορά το ερώτηµα από τι
υλικά είναι φτιαγµένος ο άνθρωπος. Και το ερώτηµα µένει πάντα ανοιχτό κι
αναπάντητο. Και καλώς µένει!
Ο µυθολογικός κι ο ιστορικός χρόνος λειτουργούν στο έργο του Κούστα
σηµαντικά περνώντας τον από τα φίλτρα αισθητικής συγκίνησης του έντεχνου λόγου
και εν πάση περιπτώσει ας δεχτούµε ότι πίσω από τα πράγµατα υπάρχουν και κάποιες
αιτίες. Κι ας πλαστογραφούν τα φαινόµενα την όποια πραγµατικότητα και στην
τέχνη, ποιητική διαδικασία αυταπάτης του φθαρτού και του άφθαρτου γίγνεσθαι.
Πρόσφατα βρέθηκε στον ελλαδικό χώρο πρωτόγλυπτη λαξευµένη πέτρα
ηλικίας 700.000 χρόνων. Αν έτσι έχει το πράγµα και γιατί όχι οι βραχογραφίες
των 5000 και των 20000 χρόνων µοιάζουν παιχνίδι του µόλις χθες βίου του
ανθρώπου. Η ανθρωπολογική έρευνα προχώρησε ως τις πηγές του ευφυούς
ενστίκτου, αποκαλύπτοντας την ανάγκη του ανθρώπου να πρωτοδιατυπώσει την
ταυτότητά του. Μένει να διευκρινισθεί ακόµα διαυγέστερα αυτό το σπουδαίο στάδιο
εξέλιξης της γλωσσικής και της διανοητικής επικοινωνίας και του φόβου συνάµα
µπροστά στα ανεξήγητα φυσικά φαινόµενα ώσπου να έρθει σήµερα στη θέση
εξέλιξης του HOMO HOMANUS. Από το γούστο και τη θρησκευτική λατρεία
προχώρησε στο σηµερινό κόσµο της αισθητικής και της φαντασιακής ποιητικής
ενόρασης. Αλλά ας µείνουµε για λίγο ακόµα στις βραχογραφίες, υλικό και
θεµατολογία του Κούστα που το θέµα του επηρέασε τη γραφή του και προχώρησε
την αισθητική και την προβληµατική της χαρακτικής σε νέα στάδια έρευνας κι
έκφρασής του. Στην έκθεση µπήκαν 5 έργα από την παλιά δουλειά του, δείγµα για να
παρακολουθήσει ο επισκέπτης της τη θεαµατική εξέλιξη του καλλιτέχνη από το χθες
στο σήµερα.
Αυτή τη φορά - και είναι πρώτη φορά που - ο εν λόγω καλλιτέχνης δείχνει
αυτονοµηµένα ζωγραφικά σχέδια και άλλα που προετοιµάζουν το χαρακτικό ανάτυπο
τελικό αποτέλεσµα. Δείχνει και τις µήτρες (πέτρες) που χαράσσει πάνω τους τα
εικαστικά είδωλα, ενσωµατωµένα στις εικαστικές συνθέσεις του συνολικότερα.
Χαρακτικά ανάτυπα, µήτρες και αυτονοµηµένα ζωγραφικά σχέδια καταθέτουν το
τρίπτυχο της διαλεκτικής διαδικασίας του εικαστικού λόγου των µορφών απ' τα
σηµεία οράσεως των 4 ειδών της χαρακτικής τέχνης. Κι αυτό είναι η σηµερινή
έκθεση του.
Ο καινούριος κύκλος δουλειάς ψυχανεµίζεται στις θερµές καύσεις κι η εικόνα
διαλύεται στην αγωνία µετάβασης της απ΄ την παραστατική γραφή του µαγικού
κοινωνικού ρεαλισµού, ποιητικό µείγµα συνάντησης πραγµατικότητας και ονείρου.
Και παραµένει κύριος προσανατολισµός του η ανανέωση της γραφής του,
ενισχύοντας τον προσωπικό χαρακτήρα της δουλειάς του. Το ξέρει πως το καινούριο
ιδεοδρόµιο το καθορίζει η κυριαρχία του ηλεκτρικού τεχνολογικού πολιτισµού κι ότι
το θέµα του δίνει την ιδιαίτερη δυνατότητα να εκµεταλλευτεί το µακραίωνο
αποθησαύρισµα σε πλούσια πολιτιστική κληρονοµιά ενός πανάρχαιου λαού.
Ο Δηµήτρης Γαλάνης, ο Άγγελος Θεοδωρόπουλος, ο Ευθύµης
Παπαδηµητρίου, ο Νίκος Βεντούρας κι η Βάσω Κατράκη υπηρέτησαν κορυφαίοι
στην αγωνία της βιοµηχανικής και της ταξικής κοινωνικής επανάστασης στην τέχνη.
Και πράγµατι προκαλεί δέος το έργο τους, βηµατίζοντας στις πρώτες γραµµές της
πρωτοπορίας όπως τις πρόβαλε δυναµικά ο 19ος και 20ος αιώνας.
Ο υποψιασµένος επισκέπτης της έκθεσης θα βρεθεί µπροστά στη δίκαιη
έκπληξη της αυθεντικής αισθητικής συγκίνησης χωρίς ρητορείες και άρρωστες
προγονολατρείες. Τα εικαστικά είδωλα του ισορροπούν πλήρως στις εικαστικές τους
συνθέσεις. Ταυτισµένες µορφοπλαστικά µε τις φωνές και τους ιερούς ίσκιους της
µυθολογίας, της θρησκευτικής λατρείας και της ιστορίας, ιερουργώντας στην ενεργό
σιωπή του χρόνου και διακινώντας παράλληλα τη σηµερινή πρωτοποριακή τέχνη του
21ου αιώνα.
Κι αν ήµουν ευτυχής στην πρώτη διάγνωση και προσδιορισµό της τέχνης του
Κούστα, είµαι δεύτερη φορά ευτυχής που τον συλλαµβάνω επ αυτοφώρω στη νέα
του εικαστική περιπέτεια, επιχειρώντας να φέρει στο φως τον θαυµαστό κόσµο της
αρχέτυπης τέχνης σε έγκλειστα ελεγεία σιωπής του ποιητικού εικαστικού νοείν απ
την θέση του έντεχνου εικαστικού λόγου.
Το νέο θέµα, το θέµα των βραχογραφιών, πλουτίζεται µε τις εύρυθµες ανάσες,
καθώς το έργο του διευκολύνεται από το µεγάλο µέγεθος της χαρακτικής, τα υλικά,
τη χάραξη στην πέτρα, τη νέα µατιέρα που δίνει η πέτρα και τη νέα αισθητική
συγκίνηση ως έκφραση της τέχνης και µόνο. Ακολουθούν οι µεγάλες του εικαστικές
συνθέσεις µνηµειακού χαρακτήρα µε φωνές επικής κλίµακας.
Μέσα από αυτήν την πολυφωνική έκφραση της γραφής, του θέµατος και της
τεχνογνωσίας µπόρεσε να πιάσει την κλίµακα ποιότητας της ελληνο- ευρωπαϊκής
χαρακτικής κι ακόµα παραπέρα της διεθνούς. Δεν πήρε το βραβείο τυχαία στην
Τριενάλε της Οσάκα. Έπεισε και συγκίνησε τη διεθνή Κριτική Επιτροπή µε το έργο
του και µόνο. Έπεισε. Φτάνει η λέξη. Όπως έπεισε πριν 40 χρόνια κι η παρουσία της
Βάσως Κατράκη στην Διεθνή Μπιενάλε της Βενετίας και πήρε παµψηφεί το µεγάλο
βραβείο χαρακτικής, οικουµενικής εµβέλειας.
Η αρχέτυπη και η σύγχρονη τέχνη του 20ου αιώνα συναντώνται γονιµικά στο
έργο του Κούστα κι από αυτό το σηµείο λήψης προσεγγίζει τη γραφή και τον
ποιητικό ψυχισµό του Κλέε. Τα χαράγµατα των 5000 και των 20000 χρόνων πάνω
στους βράχους (βραχογραφίες) δανείζουν και στον Κούστα την ετοιµοπαράδοτη
αισθητική και την λελογισµένη αφαίρεση, απαλλάσσοντας τον από το άγχος της
βαρετής θεωρίας της τέχνης.
Τα στοιχεία της γραφής, της αισθητικής, του χρώµατος, οι πετροχαράξεις
στην επιφάνεια της αρχιτεκτονηµένης εικόνας, το ζωγραφικό σχέδιο κι ο χώρος
συνθέτουν τη βάση λειτουργίας κι έκφρασης της χαρακτικής και του καλλιτέχνη
χαράκτη. Κι από αυτά τα σηµεία οράσεως ανατρέπεται η χρόνια διστακτικότητα των
ελλήνων εικαστικών καλλιτεχνών να χρησιµοποιήσουν εµπνευσµένα και τολµηρά τον
πλούσιο της πολιτισµικής γεωµετρίας που έρχεται ιερό ποτάµι από αιώνες πολλούς
πίσω. Οι σύγχρονοι κεντροευρωπαίοι κατάλαβαν πριν από όλους την αξία του
απώτατου ελληνικού παρελθόντος: Πικάσο, Ματίς, Σεζάν, Μουρ, Μάλεβιτς, Ροντέν,
Σαγκάλ, Τζακοµέττι και άλλοι και τόλµησαν την σηµαντική εκµετάλλευση του
ένδοξου παρελθόντος. Όταν και όσοι έλληνες εκµεταλλεύτηκαν τον πολύτιµο πλούτο
της εθνικής µας κληρονοµιάς πέτυχαν θαυµαστά αποτελέσµατα στη δουλειά τους.
Με κορυφαίο τον Γιαννούλη Χαλεπά κυκλοφορούν άλλοι 20 έλληνες
σηµαντικοί στο σύγχρονο ελληνο-ευρωπαϊκό πολιτισµό της µοντέρνας τέχνης του
20ου αιώνα. Αρκεί να διεισδύσει κανείς µε θάρρος στην αιµάτινη πρωτοτυπία της
αρχέτυπης τέχνης. Συγκινεί επίσης το ξέσπασµά του, απελευθερώνοντας το
παρελθόν, έγκλειστο αιώνες στο ποιητικό κενό του χρόνου. Νέος κι ευφυής
πολιτισµός του HOMO HOMANUS, ασκούµενος µε ερπύστριες εικόνες βαθύτερου
νοήµατος και πέραν των 4 διαστάσεων του χώρου και του χρόνου. Αυτοθεραπεία όλα
αυτά για τον καλλιτέχνη, µαχόµενος µε βαθύτερες εξοµολογήσεις της
ευδαιµονισµένης ποιητικής οδύνης του, έτσι όπως του ετάχθη να πάρει τον δύσβατο
δρόµο της τέχνης. Κόκκινο όνειρο στους αρµούς του χάους και γλυκό µαρτύριο ενός
κόσµου λεηλατηµένου από συνεχείς αυταπάτες, που το λέµε και τέχνη, για λόγους
αυτοθεραπείας.
Μπαίνει ή βγαίνει κανείς σε καινούριους ή ξεχασµένους δρόµους του
απώτερου παρελθόντος κι ενδεχοµένως µπορεί να εµπιστεύεται αυτό που νιώθει ή να
µείνει ανασφαλής και πάλι, ακόρεστος πλάνητας του ζητούµενου. Να είναι αυτό που
λέµε απλά: Ό,τι αρχίζει να περπατά, να βλέπει, να ακούει, να παρατηρεί, να
παρεµβαίνει, να χαίρεται και να διστάζει συνακόλουθα, µ' ανοιχτές πληγές της ιερής
και προαιώνιας αµφιβολίας. Κι ο χρόνος να τον προσπερνά αθόρυβα ως άδολος
καθηµερινός βίος και να τον αποκοιµίζει µε πανουργία µε τη λάµψη της γοητείας της
ζωής, βιολογικός αφορισµός του µυστηριακού γίγνεσθαι.
Έτσι φεύγουµε εσύ, εγώ κι ο άλλος, ανυποψίαστοι, πληγωµένοι σε µέγεθος
τραγικού ποιητικού αισθήµατος. Ωστόσο θα έχουµε κάνει επιτέλους ένα βήµα µπρος
µε αλλαγµένη τη φωνή µιας καινούριας ενόρασης, παρακολουθώντας σε άλλο
επίπεδο το ιδεοδρόµιο της γονιµικής ερωτικής χηµείας ως φύση, τέχνη και κοινωνία.
Επιτέλους, ναι, µπορέσαµε να κάνουµε κάποιες γρατσουνιές στα πέλµατα του χρόνου
µικροί και µεγάλοι ιχνηλάτες του. Διαπιστώνοντας σε µικρότερα σύνολα ήχων τις
θεµελιώδεις συνθήκες αλαζονείας της αυτογνωσίας, ανατρέποντας ως ένα σηµείο
πάντα τους οριστικούς κώδικες της ψυχοδιανοητικής κινησιολογίας. Ενσάρκωση της
πολυσηµίας του συλλογικού ποιητικού υποσυνείδητου. Κατανοώντας βαθύτερα πως
τίποτα δεν είναι εκ των προτέρων δεδοµένο.
Την όποια πραγµατικότητα τη διαφοροποιεί ο χρόνος, συµµετέχοντας κι εµείς, µέρος
του όλου των δυναµικών κινήσεων του, χωρίς το αίτηµα της επικυριαρχίας πάνω στο
αεικίνητο γίγνεσθαι. Μυστική και φανερή συνάµα λειτουργία σε διπλή κατεύθυνση
επικοινωνίας κι έκφρασης.
Με λίγα λόγια όλα τα παραπάνω αφορούν πλήρως την αγωνία, την αισθητική
και την καλλιτεχνική περιπέτεια του Κούστα. Χτισµένος πολύχρονα, βιωµατική
σχέση, στην κλίµακα της αειθαλούς εικαστικής δηµιουργίας, βυζαίνονται από τις
µύχιες πηγές της φύσης και της δεδοµένης ιστορικής πραγµατικότητας.
Κώστας Σταυρόπουλος -Τεχνοκριτικός